Dizartri, merkezi ya da periferik sinir sisteminin hasarına bağlı olarak konuşma kaslarının etkilenmesi sonucu ortaya çıkan bir motor konuşma bozukluğudur. Konuşma kaslarının zayıflığı, koordinasyon bozukluğu veya istemsiz hareketleri nedeniyle konuşmanın netliği, hızı ve ses kalitesi bozulur. Dizartri, konuşmanın anlaşılırlığını, hızını, ses tonunu, ritmini ve genel akıcılığını etkiler. Hem çocukluk çağında hem de erişkinlikte, genellikle nörolojik bir hasarın sonucu olarak ortaya çıkar. Alt tipleri, etkilenen nörolojik sistemin türüne ve hasarın yerine göre sınıflandırılır.
Spastik Dizartri: Spastik dizartri, beynin her iki tarafındaki motor alanların hasar görmesi sonucu ortaya çıkar. Konuşma kaslarında kasılmalar ve sertlik görülür. Bireyin konuşması yavaş, zorlayıcı ve kısmen anlaşılması güç olabilir. Ses tonu genellikle tek düzedir ve vurgular belirgin değildir.
Flasid Dizartri: Flasid dizartri, kasları harekete geçiren sinirlerdeki hasar sonucu oluşur. Kaslar zayıf, gevşek ve düşük tonludur. Konuşma sırasında ses burundan gelir gibi olabilir, sözcükler yavaş ve belirsiz telaffuz edilir. Bazı yüz kaslarında düşüklük ya da sarkma gözlenebilir.
Ataksik Dizartri: Ataksik dizartri, beyincik bölgesindeki hasarlara bağlı olarak gelişir. Konuşma ritmi bozulur, vurgu ve tonlama tutarsız hale gelir. Birey konuşurken sanki kelimeleri tek tek ayırarak söylüyor gibi duyulur. Ses tonu inişli çıkışlı olabilir.
Hipokinetik Dizartri: Hipokinetik dizartri genellikle Parkinson hastalığı gibi durumlarda görülür. Bireyin konuşması hızlı, düşük sesli ve tekdüze olabilir. Kelimeler birbirine karışabilir ve bazen konuşma anlaşılmaz hale gelebilir. Yüz ifadesi de genellikle donuktur.
Hipertonik Dizartri: Hipertonik dizartri, kasların aşırı kasılmasıyla ortaya çıkar. Konuşma zorlayıcı, gergin ve kasılı bir şekilde gerçekleşir. Bazı kaynaklarda spastik dizartrinin bir varyantı olarak da ele alınır.
Miks (Karma) Dizartri: Miks dizartri, birden fazla dizartri türünün özelliklerini bir arada gösteren bir bozukluktur. Örneğin bir bireyde hem kas zayıflığına hem de koordinasyon bozukluğuna rastlanabilir. ALS gibi hastalıklarda yaygın olarak görülür.
Unilateral Üst Motor Nöron Dizartrisi: Bu dizartri türü, beynin sadece bir tarafındaki motor merkezlerin etkilenmesiyle ortaya çıkar. Genellikle hafif düzeyde olur ve çoğu zaman kısa sürede düzelme gösterir. Konuşmada hafif pelteklik ya da yavaşlık gözlenebilir.
Belirtiler
- Boğuk, kısık, nefesli ya da burunsu ses
- Konuşmada yavaşlık veya hızlanma
- Monotonluk (vurgu kaybı)
- Artikülasyon (sesletim) bozuklukları
- Nefes-konuşma koordinasyonunda bozulma
- Düşük sesle konuşma ya da ses sürdürememe
Nedenleri Neler Olabilir?
Dizartriye yol açan nedenler, genellikle merkezi sinir sistemi ya da periferik sinir sistemindeki hasarlardan kaynaklanır:
- İnme (felç)
- Travmatik beyin hasarı
- Serebral palsi
- Multipl skleroz (MS)
- Parkinson hastalığı
- Amyotrofik lateral skleroz (ALS)
- Beyin sapı lezyonları ve tümörler
Dil ve Konuşma Terapistinin Yaklaşımı
Dizartri terapisi bireyin etkilenen konuşma bileşenlerine göre planlanır. Değerlendirme; solunum, fonasyon, artikülasyon, rezonans ve prosodi bileşenlerini kapsar. Terapide kullanılan temel teknikler:
- Solunum ve ses şiddeti artırma egzersizleri
- Artikülasyon çalışmaları (netlik ve anlaşılırlık hedeflenir)
- Vurgu ve ritim (prozodi) çalışmaları
- Hız kontrolü teknikleri (ör. yavaşlatma stratejileri)
- Anlamlı bağlamda konuşma genelleme uygulamaları
- Gereken durumlarda alternatif ve destekleyici iletişim (ADİY) sistemleri
- Aile ve bakım veren eğitimi
Sonuç
Dizartri, bireyin iletişim becerilerinde önemli sınırlılıklara yol açabilir. Ancak erken tanı, multidisipliner yaklaşım ve bireye özgü terapi planı ile anlaşılırlık ve iletişim etkinliği artırılabilir. Dil ve konuşma terapistleri, bireyin mevcut iletişim potansiyelini en üst düzeye çıkarmak için kapsamlı bir değerlendirme ve müdahale süreci yürütür.
